ایران در سال های نخست انقلاب هم تهدید به بستن تنگه هرمز کرده بود. روزنامه کيهان دوم مهر ماه ۱۳۵۹

ایران در زمان تصویب تحریم های نفتی اتحادیه اروپا تهدید کرد که در صورت اجرایی شدن آن، تنگه هرمز را که نزدیک به ۲۰ درصد کل نفت صادراتی جهان از آن عبور می کند،مسدود خواهد کرد اما با گذشت زمان اعلام شد که ایران چنین قصدی ندارد.

در این متن وضعیت حقوقی ناظر بر تنگه هرمز که از آبراه های مهم بین المللی است، در قالب پرسش و پاسخ بررسی شده است.

وضعیت حقوقی ناظر بر تنگه هرمز چیست؟

حق عبور "ترانزیت" از تنگه های بین المللی از جمله تنگه هرمز یکی از دستاوردهای کنوانسیون ۱۹۸۲ یا حقوق دریاها در سازمان ملل است . عبور ترانزیتی، یک رژیم حقوقی جدید برای اجازه عبور از تنگه هاست که در ناوبری بین‌المللی مورد استفاده قرار می گیرد. به همین دلیل، هیات نمایندگان ایرانیان در زمان امضاء کنوانسیون ۱۹۸۲ اعلام کرد که تنها در مورد دولت‌هایی که عضوی از کنوانسیون ۱۹۸۲ هستند، خود را ملزم به رعایت مفاد این معاهده در زمینه عبور ترانزیتی از تنگه هرمز می داند.

منظور ایران چه کشورهایی است؟

منظور می تواند این باشد که مثلا آمریکا که این کنوانسیون را نپذیرفته، مشمول التزام ایران نیست.

آیا ایران این کنوانسیون را پذیرفته؟

ایران این کنوانسیون را در همان سال امضا کرد اما هنوز آن را به تصویب مجلس خود نرسانده است.

وقتی مجلس این کنوانسیون را نپذیرفته، دولت ایران چه تعهدی در برابر اجرای آن دارد؟

تعهدات دولت‌ها در دوره زمانی بین امضاء و تصویبِ یک توافقنامه این است که آنها باید از هرگونه اقدام جدی مغایر با مفاد توافقنامه پرهیز کنند یا در صورت مخالفت با آن، امضا خود را پس بگیرند.

ویژگی حق عبور ترانزیتی چیست؟

عبور ترانزیت، آزادی بیشتری به کشتی‌ها برای عبور از تنگه‌های بین‌المللی می‌دهد. کارشناس حقوق بین الملل می گوید که برای مثال لازم نیست زیردریایی‌ها در زمان عبور در سطح آب ظاهر شوند و همچنین هواپیماها هم در زمان پرواز بر فراز این تنگه‌های بین‌المللی، مشمول کنوانسیون ۱۹۸۲ دریاها می شوند.

قبل از سال ۱۹۸۲ وضعیت حقوق تنگه های بین المللی چه بود و بر چه اساس و قاعده ای عبور و مرور در آن ها از جمله در تنگه هرمز صورت می گرفت؟

قبل از سال ۱۹۸۲، رژیم عبور از تنگه‌های بین‌المللی مورد استفاده ناوبری، بر اساسِ اصل «عبور بی‌ضرر» بود. یعنی کشتی های باربری و مسافربری و نظامی با رعایت اصول عرفی بدون وارد کردن هر نوع ضرر یا تهدیدی به ایران می توانستند از آب های ساحلی این کشور که بخشی از گذرگاه هرمز را شامل می شد، عبور کنند.

این وضعیت از چه سالی برقرار بود؟

نیروهای نظامی بریتانیا در سال ۱۹۷۱ خلیج فارس را ترک کردند. اصل عبور بی ضرر بر اساس کنوانسیون ۱۹۵۸ یا کنوانسیون ژنو بر اساس قانون آبهای سرزمینی وضع شده بود و از این سال در تنگه هرمز برقرار بود.

این قانون اساسا همان اجازه عبور از طریق آب‌های ساحلی بود، اما مرزبندی تنگه‌ها توسط دولت‌ها نمی‌توانست مانع از عبور کشتی ها شود.

آیا دولت ایران که کنوانسیون ۱۹۸۲ را امضا کرده، قانون عبور بی ضرر را هنوز به رسمیت می شناسد؟

به نظر می رسد که ایران هنوز این اصل را در برابر کشورهایی که کنوانسیون ۱۹۸۲ را نپذیرفته اند، قبول دارد. تهدید های پیشین این کشور به بستن تنگه هرمز ناظر بر حق عبور بی ضرر بود. به عبارت دیگر استدلال ایران این بود که عبور این کشتی ها در شرایطی که نفت ایران تحریم باشد، عبور بی ضرر نیست.

آیا دولت هایی مثل آمریکا که قانون دریاها را نپذیرفته اند، حق عبور بی ضرر را به رسمیت می شناسند؟

این دولت ها باور دارند که اصل عبور بی‌ضرر هنوز قانون عبور در این تنگه‌هاست. هر چند، قانونگذاران آمریکا اغلب می‌گویند که عبور ترانزیتی بعد از سال‌های بسیار عملا بخشی از «قانون مرسوم» یا حقوق عرفی است و دولت‌ها باید آن را رعایت کنند.

نماینده ایران در مذاکرات مربوط به کنوانسیون ۱۹۸۲ چه کسانی بودند؟

کنفرانس سوم سازمان ملل در مورد قانون دریاها (که با توافق بر سر کنوانسیون ۱۹۸۲ درباره قانون دریاها در جامائیکا پایان یافت) بیش از ده سال طول کشید و صدها دیپلمات و کارشناس حقوقی از کشورهای عضو سازمان ملل، در نشست‌های آن حضور داشتند.

بهمن آقایی دیبا می گوید که رئیس هیات نمایندگان ایران، مجتبی میرمهدی، معاون وقت وزیر خارجه ایران بود، عزالدین کاظمی مدیر کل حقوقیِ وزارت خارجه هم در بسیاری از نشست‌ها ریاست جلسه را بر عهده داشت. در اغلب نشست‌ها هم دکتر جمشید ممتاز عضو ایرانی کمیسیون قانون بین‌المللی و استاد حقوق در دانشگاه تهران، حاضر بود و به گفته حاضران در این کنفرانس، در حفظ حقوق ایران نقش کلیدی داشته است.